کلیّت تمدّن مغرب زمین را باید در زمینه، زمانه و شرایط برآمدن و زایش و بالندگی آن دریافت. لازم است که فرآیند این تحوّلات را به درستی درک نماییم، چون ما جدا از کلّ جهان نیستیم. از این رو باید این جهان و این که چگونه زاده شده، چگونه رشد کرده و با چه بحران هایی مواجه شده است را بشناسیم.
بین النّهرین Mesopotamia
نخستین مناطق روستایی که تمدّن شهری بر آنها بنا نهاده شد، بین النّهرین و مصر بودند؛ این زمان تقریباً مصادف با هزاره ی چهارم پیش از میلاد است. در دوره های بعدی به همین سان و ظاهراً به طور مستقل تمدّن های دیگری نیز شکل گرفت ولی از عوامل اصلی شکل گیری تمدّن غرب، وحود درّه های فرات و نیل بود. در واقع تا سه هزار سال بعد تاریخ بیش از نیمی از گستره ی تمدّن دنیای غرب که تحت تاثیرشان قرار داشت، همان تاریخ این دو سرزمین و مناطق اطراف شان بود. اقوام این دو تمدّن با یافتن راهی برای به حرکت در آوردن و هدایت استعداد و توانایی انسان در مقیاسی وسیع تر از آن چه که در جامعه ی روستایی وجود داشت، دستاوردهای اعجاب آوری را در تمام زمینه های فعّالیت بشری سبب شدند که شاید برجسته ترین شان ریاضیات، مهندسی، معماری، و هنرهای تجسمی باشد.
بین النّهرین به سرزمین واقع در میان دو رود دجله و فرات اطلاق می شود. این دو رود از کوه های آسیای صغیر سرچشمه می گیرند و سپس به طرف جنوب و جنوب شرقی به پیش می تازند و به خلیج فارس می ریزند. در روزگار کنونی این دو رود پیش از ورود به خلیج فارس، دارای دو مصبّ جداگانه بودند. سیلاب های موسمی منطقه، طبقه ای از گِل و لای بر جای می نهاد و سبب حاصلخیزی زمین می شد و در نتیجه ایجاد تمدّن را در این ناحیه امکان پذیر می ساخت.
آشور Assyria
در حدود هزاره ی سوّم پیش از میلاد شَرُوکین (Sargon) اکّدی، تمدّن سومر را به زیر سلطه ی خود در آورد و قوم اکّد یکی از اقوام سامی و همسایه ی شمالی سومرها را سرور بین النّهرین قرار دارد. شَرُوکین اوّلین پادشاهی بود که در بین النّهرین یک امپراتوری به نام خود تاسیس نمود. او تمدّن سومر را با فرهنگ اکّدی در آمیخت و از آنها شیوه ی جنگیدن، کشاورزی، بازرگانی، صنعت، و علم را آموخت. حافظه ی تاریخی ما بناهای بسیار اندکی از تمدّن اکّدی را به یاد می آورد. کاخ هایی که به تمدّن اکّدی در تلّ الاسمر (Tell Asmar) – کاخ و معبد شو – سین – نسبت داده شده است، چیزی بیش از یک خانه ی شخصی نیست و به هیچ وجه بنایی شاخص و یا اثری هنری به شمار نمی رود. حدود دو هزار سال پیش از میلاد اقوام عیلامی از ایران و اَموریان (Amorites) از سوریه – که هر دو از اقوام سامی بودند – از شمال غرب به قلمرو اکّدی ها تاختند و دولتشهرهای بزرگی بنیان نهادند که در بین آنها تا دو قرن جنگ و خونریزی حکم فرما بود. در این راستا سرانجام حمّورابی (Hammurabi) – پادشاه اَموری – به جنگ و کشتار پایان داد و بابل را سرور سراسر بین النّهرین نمود. حمّورابی که ۴۲ سال ( ۱۷۵۰ – ۱۷۹۲ ق م ) حکومت کرد. در قانون گذاری پرآوازه بود و بخش هایی از فرامین او که بعدها در شوش به دست آمد حکایت از مرتبه ی والای روند قانون گذاری در بین النّهرین دارد.
زیگورات Ziggurat
مشهورترین اثر معماری تمدّن سومر زیگورات است. این زیگورات ها احتمالا به این منظور برافراشته شدند تا خدایان شان محل سکونتی شبیه به کوه هایی که در اصل از آنجا آمده بودند داشته باشند. برخی باستان شناسان زیگورات ها را پلّکانی عظیم و پلی بین معبدهای تحتانی که مراسم روزمره ی مذهبی در آنها انجام می گرفته و عبادتگاه فوقانی که نیمه ی راه آسمان و زمین بوده و در موارد خاص، انسان ها و خدایان در آنجا با هم دیدار می کرده اند توصیف نموده اند.
یکی از قدیمی ترین زیگورات های تمدّن سومر زیگورات آنو (Anu) (حدود ۳۰۰۰-۳۵۰۰ ق م) است. آن چه از کاوش ها و تحقیقات باستان شناسان می توان فهمید، این است که تمدّن سومر ساخت زیگورات را وامدار معماری دوره ی قبل از خود، یعنی دوره اوروک (Uruk) منطقه ای بین بغداد و بصره ی کنونی (حدود ۳۱۰۰-۴۵۰۰ ق م) است. در این زیگورات هسته ی مرکزی آن که اختصاص به معبد داشت نسبتا دست نخورده از حوادث و بلایای طبیعی باقی مانده است. این معبد به خاطر استفاده ی گچ در دیوارهای آن به معبد سفید معروف است. معبد سفید بلندترین نقطه در زیگوراتِ آنو است. پلان معبد به صورت مستطیلی است که پشت بندهای منظم تزئینی به نمای خارجی آن جلوه ی بسیار زیبایی می بخشد. از این پشت بندها در تزئین دیوارهای داخلی معبد نیز استفاده شده است.
یکی از معروف ترین زیگورات های تمدّن سومر زیگورات اور (Ur) (حدود ۲۱۰۰ ق م) است که امروزه در منطقه ی مقیّر در سایت تلّ المقیّر در کشور عراق قابل مشاهده است. این زیگورات مدّت ها بعد در دوره ی پادشاهی جدید سومر زمانی بنا شد که سومریان با سقوط امپراتوری اکّد (Akkad) دیگر بار به قدرت رسیدند. بقایای شهر اور – یکی از مهم ترین شهرهای دوره ی اوروک – چنین می نماید که ویژگی برجسته ی شهر، پرستشگاهی بوده که بر فراز قطعه زمینی مسطح و مرتفع قرار داشته است.
بابل جدید
امپراتوری قدرتمند آشور سرانجام سال ۶۱۲ ق م در برابر اتحاد مادها و سکاها که از مدّت ها پیش سرزمین های آن را تهدید کرده بودند، تاب مقاومت نیاورد و از پای درآمد.
اندک زمانی پیش از آن یک فرمانده ی نظامی کلدانی به نام نَبوپُلَسَّر (Nabopolassr) در جنوب بین النّهرین اعلام استقلال کرد و خود را پادشاه بابل خواند (۶۲۶ ق م). سلسله ای که این کلدانی بنیان نهاد هفتاد سال دوام یافت و در این دوره، نَبوپُلَسَّر و پسرش بُختُنَصَّر (Nebuchadrezzar) بر بابل حکومت راندند (نکته: بخت النّصر ثبت غلط اسم بُختُنَصَّر /boxtonassar/ است). آن چه این دوران کوتاه را در تاریخ جهان مهم می نماید، بیشتر به سبب شهرت معماری آن است. حدود دو قرن بابل صاحب باغ های معلّق متشکّل از چهار تختان آجری بود که در کنار فرات قرار داشتند و با لوله کشی از همین رود، انبوه درختان پُرگل، بوته ها و گیاهانی که بر تختان ها روییده بودند آبیاری می شدند. بُختُنَصَّر کاخی باشکوه و زیگوراتی برپا داشت. این زیگورات همان برج بابل است که در کتاب مقدّس به آن اشاره شده است. همچنین وی تاسیسات و بناهای مهمی از جمله هشت دروازه ی عظیم و باروی مستحکم در شهر بابل ساخت.
شهر بابل مهم ترین یادمانِ دورانِ بابلِ جدید معماریِ خودِ شهرِ بابل، بناها، تاسیسات و سازه های وابسته به آن بود که بین سال های ۶۱۲ و ۵۳۹ ق م ساخته و تکمیل گردیدند. شهر بابل تقریبا به شکل چهارگوش بوده و حدودا محوطه ای به طول ۲/۵ کیلومتر را پوشش می داده است. رود فرات که اکنون از کنار ویرانه های این شهر می گذارد در آن زمان شهر را به دو بخش تقسیم می کرده است.
مصر
براساس اکتشافات باستان شناسی، تمدّن مصر نخستین بار بر بنیان روابطِ بازرگانی با تمدّن سومر شکل گرفت، ولی سریعاً ویژگی های خاص خود را کسب کرد. عامل حیات مصر رود نیل بود. این رود در دره ای تنگ به طول تقریبی ۸۰۰ کیلومتر جریان داشت که بعد از آن به آبشار تبدیل می شد و درست قبل از رسیدن به دریای مدیترانه در دلتای حاصلخیزی گسترش می یافت. زندگی مردم منطقه متّکی به طغیان سالانه ی این رودخانه بود، و همین امر اتّحاد سیاسی میان آنها را ضروری می ساخت.
مصطبه
ابتدایی ترین صورت مقبره ی مصری را مصطبه (mastaba) می نامند. ظاهراً الگوی اوّلیه ی ساختِ این آرامگاه ها از فُرم کوه های دره ی نیل و یا از تپّه های خاکی یا سنگی مقبره های دوره ی پیش از پادشاهی مصر (حدود هزاره چهارم ق م) گرفته شده است. قدیمی ترینِ این آرامگاه ها در سایت جیزه (Giza) و در گورستان باستانی این منطقه مِمفیس (Memphis) در نزدیکی سَقّاره (Saqqara) قرار دارد. این بناها معمولاً به شکل سکّویی بلند و مستطیل شکل با سطوح جانبی مایل و عمدتاً از خشت گلی و روکش سنگی ساخته می شدند، به طوری که بناها در امتداد چهار جهت جغرافیایی قرار می گرفتند و دورتادور آنها به صورت شبکه ای شطرنجی خیابان بندی می شد. موقعیّت مکانیِ مصطبه ها نیز مهم بود، بدین معنی که محلّ هر مقبره بایستی به گونه ای تعیین می شد که هم از سیلاب های سالیانه که کلِ درّه ی نیل را می پوشاند در امان بماند و هم در سمت غرب شهر قرار داشته باشد، زیرا شامگاهان خورشید در آنجا غروب می کرد و چنین تصوّر می شد که سفر مردگان به عالم دیگر از همان جانب آغاز می شود.
اهرام سه گانه
آرامگاه های ابدیِ فراعنه اهرام سنگی بسیار بزرگی بودند که مهم ترین وظیفه ی آنها نگهداری از پیکره ی مومیایی شده ی فرعون و اشیا آیینی بود. این اهرام در منطقه ی جیزه واقع در غرب رود نیل قرار دارند. اهرام سنگی در واقع گذرگاه هایی تصوّر می شدند که به عرش ایزدان می رسیدند، گذرگاه هایی که روانِ فرعونِ در گذشته می توانست از طریق آنها به خیل جاودانان، ستاره ی شمالی بپیوندد. مصریان باستان دریافته بودند که این ستاره هیچ گاه طلوع یا غروب نمی کند.
